Dersim'in Tarihine Işık Tutuyor: 12 İmam Orucu ve Aşure Geleneği Dersimli Göçmenlerin İnanç Haritasında

Gaxan, Türkçe'de Gağan olarak adlandırılır ve her yerde aynı günde kutlanmasına rağmen, Hızır Orucu ve Bayramı'nın zamanı bölgesel farkliliklar gösterir. Ancak her durumda, Ocak ortası ile Şubat sonuna kadar olan bir dönemde kutlanır. Bu günler genellikle kar ve tipinin en yoğun olduğu zamanlardır, bu da "dar günde imdada yetişme" geleneğine uygun düşer.

Xizir (Hızır) Orucu ve Bayramı

Hızır Orucu ve Bayramı'nın farklı tarihlerde kutlanmasının nedenleri konusunda yaşlı Dersimlilerle yapılan bir görüşmeden alınan bilgilere göre, Hızır Bayramı'nda pirlerin dolaşmaları bir gelenek haline gelmiştir. Eğer her yerde aynı günde kutlanırsa, pirlerin bu görevi yerine getirmesi mümkün olmaz. Bu yüzden, pirlerin her yere gidebilmeleri için bu etkinliklerin farklı günlerde kutlandığı belirtilmiştir.

Pirlerin sayısının fazlalığı nedeniyle, bu gerekçenin günümüzde bazı insanlara mantıklı gelmeyebileceği ifade edilse de, geçmiş dönemlere bakıldığında, bu açıklamanın mantıklı olduğu görülmektedir. Önceki dönemlerde, pirlerin ve rehberlerin bağlı oldukları aile üyeleri dışında başka biriyle evlenmelerine izin verilmediği, bu nedenle nüfusun yeterince çoğalmadığı ve din adamları sayısının düşük olduğu belirtilmiştir.

Kültürel Zenginlik: Gaxan'da Hızır Bayramı ve Orucu, Bölgesel Farklılıkları Yansıtıyor

Hızır Bayramı (Xerdlas) sırasında üç gün süren bir oruç tutulur ve dördüncü gün bayram kutlanır. Farklı yörelerde Hızır orucunun süresi konusunda farklı bilgiler bulunsa da, genellikle gönüllülük esasına dayalıdır ve mecburiyet veya zorlama içermez.

Ancak, üç günlük orucun nasıl tutulacağı yöreden yöreye değişebilir. Bazı yerlerde üç gün peş peşe oruç tutulurken, diğer yerlerde üç hafta boyunca her çarşamba günü oruç tutulur ve dördüncü haftanın çarşamba günü bayram kutlanır. Oruç tutma yöntemi ne olursa olsun, Xerdlas'ın (Hızır Bayramı) çarşamba gününe denk gelmesi önemlidir.

Bu geleneksel etkinlikleri ve inançları açıklamak için yapılan bu görüşmelerden elde edilen bilgiler, kültürel zenginliği ve bölgesel farklılıkları yansıtmaktadır.

Dersim Kültüründe Göç ve Değişen Gelenekler

Dersim'in zengin kültürü, göçlerle birlikte farklı coğrafyalara taşınırken, gelenek ve ritüellerde de dönüşümler yaşanıyor. Bu özel dönemlerden biri, 12 İmam Orucu ve ardından gelen Aşure günüdür. Alevi topluluğunda "Germlya Des u Di imana Imaman" olarak bilinen Aşure, bu özel günlerde pişirilir.

12 İmam Orucu ve Ritüeller

1-2 İmam Orucu, 12 gün boyunca tutulan bir orucu içerir ve ardından Aşure günü gelir. Bu oruç, aslında bir yas tutma eylemidir. Gün doğumundan batışına kadar devam eden bu özel oruçta, erkeklerin teorik olarak tıraş olmamaları beklenir. Yas süresince tırnak ve saç kesimi yapılmaz, vücut yıkanmaz ve et tüketimi yasaktır.

Değişen Gelenekler ve Göçmenlerin Tutumu

Son 20-25 yılda, köyden kente göç eden yaşlı nesillerde bu geleneklere dair bir değişim gözlemlenmektedir. Köyde az sayıda kişi tarafından tutulan 12 İmam Orucu, göç edilen yerlerde daha disiplinli bir şekilde uygulanmaktadır. Bu değişimin ardında yaşlı nesillerin, yaşlandıkça ölüme yaklaştıkları hissi ve yeni yerleşim yerlerindeki yabancılık duygusu önemli bir rol oynamaktadır.

Sosyal ve Kültürel Baskılar

Göç edenlerin, kendi kültür ve inançlarını kaybetme korkusuyla karşı karşıya kaldığı bir gerçektir. Türk politik sistemi ve toplumsal baskılar, bu insanların öz değerlerini sürdürmelerini zorlaştırmaktadır. Göçmenler, kendi kültürlerini yaşatma konusunda devletin yanı sıra toplumsal baskılara da maruz kalmaktadır.

Sonuç olarak: Değişen Zamanlara Uyum

Göçün etkisiyle değişen gelenekler, yaşlı nesillerin tuttuğu 12 İmam Orucu örneğinde görülmektedir. Bu değişim, hem yaşlıların ölüme yaklaştıkça inanca daha fazla yönelmelerinden kaynaklanmakta hem de yeni yerleşim yerlerindeki yabancılık duygusu ve toplumsal baskıların etkisi altında gerçekleşmektedir. Kültürel ve dini değerlere bağlılık, göçmenlerin kendi kimliklerini sürdürme çabalarını şekillendiren önemli bir faktördür.