Tunceli’de Halkevleri ve Halkodaları: Cumhuriyet’in Kültürel Dönüşüm Projesi
Tunceli, Türkiye’nin doğusunda yer alan ve yaklaşık 80 bin nüfusa sahip bir şehirdir. Tunceli, tarihi, kültürel ve doğal güzellikleriyle dikkat çekmektedir. Tunceli’de yaşayan halk, Cumhuriyet döneminde kurulan halkevleri ve halkodaları sayesinde Cumhuriyet’in temel ilkelerini tanıma ve benimseme fırsatı bulmuştur. Bu yazıda, Tunceli’de açılan halkevleri ve halkodalarının kuruluş amacı, çalışma prensibi ve faaliyetleri hakkında bilgi verilecektir.
Halkevleri: Cumhuriyet’in Kültür Kurumları
Halkevleri, 19 Şubat 1932 tarihinde açıldı. Halkevleri, Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte modern, laik, inkılapçı bir ulus devlet oluşturma çabaları kapsamında Atatürk’ün Halkçılık ilkesi doğrultusunda bir yaygın eğitim kurumu olarak kurulmuştur. Halkevleri, il ve ilçe merkezlerinde açılıyor, ancak kırsal alanlarda açılması için yeterli bütçe, bina ve personel bulunamıyordu. Oysa ülkenin nüfusunun büyük bir kısmı köylerde yaşıyordu. Bu durum, Cumhuriyet’in hedeflediği kültürel dönüşümün tam olarak gerçekleşememesine yol açıyordu.
Halkevleri, Cumhuriyet’in temel ilkelerini halka öğretmek ve halkın kültürel, sanatsal, spor ve sosyal faaliyetlere katılmasını sağlamak için dokuz şube üzerinden çalışmalar yürütüyordu. Bu kollar Dil ve Edebiyat, Güzel Sanatlar, Temsil, Spor, Sosyal Yardım, Halk Dershaneleri ve Kurslar, Kütüphane ve Yayın, Köycülük ve Tarih ve Müze kolları şeklinde sınıflandırılmıştır. Halkevlerinin başkan ve yöneticileri il ve ilçelerin zengin, güçlü ve ileri gelenlerinden oluşmaktaydı. Bu durum halkın bu evlere olan ilgisini artırmıştır.
Halkodaları: Halkevlerinin Köydeki Karşılığı
Halkodaları, halkevlerinin aksine çok pratik ve ekonomik bir şekilde kurulabiliyor, köylülere kültür, eğitim ve eğlence imkanları sunuyordu. Halkodalarının açılması için Cumhuriyet Halk Partisi’nin beşinci kurultayında karar verildi ve 8 Ağustos 1939 tarihinde Halkodaları Talimatnamesi yayınlandı.
Halkodalarının çalışma prensibi şöyle tanımlanmıştı:
“Halkodaları, Halkevleri gibi CHP’nin Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Laiklik, Devletçilik ve İnkılapçılık prensipleri içinde çalışan kültür kurumlarıdır”.
Halkodalarının açılması için gereken şartlar ise şunlardı:
Söz konusu yerde halkevi açılmasının mümkün görülmemiş olması
O yerde en az 50 azanın kaydedilmiş olması
Bir toplantı salonu ile bir okuma odasının veya kitap dolabının sağlanması
Odayı idare edecek kadar yıllık bir bütçenin sağlanması
O yerdeki CHP teşkilatının ilgili vilayet idare heyetine teklif sunması ve bu teklifin CHP Genel Sekreterliği tarafından onaylanması
Halkodalarında dokuz şube ayrı ayrı faaliyet göstermiyor, tüm şubelerin faaliyetleri halkodalarının idare heyetleri tarafından yerine getiriliyordu. Buna karşın üye sayısı yüksek olan halkodaları şube benzeri iş bölümleri oluşturabiliyordu. Halkodalarının faaliyet alanları arasında şunlar yer alıyordu:
Köylülere Cumhuriyet’in temel ilkelerini, Atatürk’ün hayatını ve eserlerini, Türk tarihini ve kültürünü öğretmek
Köylülere okuma-yazma, sağlık, tarım, hayvancılık, el sanatları gibi konularda eğitim vermek
Köylülere kitap, gazete, dergi gibi yayınları sağlamak ve okuma alışkanlığı kazandırmak
Köylülere tiyatro, sinema, konferans, konser gibi kültürel ve sanatsal etkinlikler düzenlemek
Köylülere spor, oyun, yarışma gibi eğlence imkanları sunmak
Köylülerin sosyal dayanışmasını ve yardımlaşmasını sağlamak
Tunceli’de Halkevleri ve Halkodalarının Durumu
Tunceli’de 1937’den 1951’ e kadar 3 halkevi ve 55 halkodası açılmıştır. Tunceli’deki halkevleri ve halkodalarının kendi masrafları karşılayamaz durumda olması ve sürekli olarak CHP Genel Sekreterliğinden yollanan paralarla ayakta kalmaya çalışmaları daha fazla hizmet yapmalarını engellemiştir. Halkevlerinin başkan ve yöneticileri Tunceli ve ilçelerinin zengin, güçlü ve ileri gelenlerinden oluşmaktaydı. Bu durum halkın bu ev ve ocaklara olan ilgisini artırmıştır. Tunceli’de kurulan halkevlerini ve halkodalarının hizmetleri homojen bir dağılım göstermemiştir. Daha fazla imkânlara sahip olan Pertek, Hozat ve Pülümür halkevleri çok faal olarak çalışırken köylerde kurulan halkodalarının büyük bir kısmının ciddi bir çalışması bulunmamaktadır.
Tunceli’de açılan halkevleri ve halkodaları, Cumhuriyet’in kültürel dönüşüm projesi olarak önemli bir rol oynadı. Halkodaları sayesinde köylüler Cumhuriyet’in değerlerini tanıdı ve benimsedi. Ayrıca köylülerin kültürel, eğitim ve eğlence ihtiyaçları karşılandı. Halkodaları, 1951 yılında kapatılana kadar ülkenin pek çok köyünde faaliyet gösterdi. Halkodalarının kapatılmasıyla birlikte köylerdeki kültürel faaliyetler de büyük ölçüde azaldı. Halkodaları, Cumhuriyet tarihinin önemli bir mirası olarak hatırlanmaktadır. (İLKHA)