Dersim Aleviliğinde Dinsel Hiyerarşi
Dersim'de Alevilik, tarihsel ve politik müdahalelere maruz kalmış, büyük baskılara dayanmış bir inanç sistemidir. Bu inanç, Müslümanlaştırma çabalarıyla başlamış, ardından Türk milliyetçiliği kaynaklı baskılarla daha da artmıştır. Bu süreç, Alevilik üzerinde çeşitli tahribatlara neden olmuştur.
Alevilik, sadece teorik bir inanç değil, aynı zamanda pratiğiyle de önemlidir. Devlet müdahaleleri ve çarpıtmalar, Alevilik inancının doğru anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Bu nedenle, Alevilik konusunu ele alanlar için teorik ve pratik boyutları birlikte ele almak önemlidir.
Dersim'deki Kürt-Alevilerin inançsal durumu, baskılar ve mücadelelerle şekillenmiştir. Bu inanç, geçmişle sağlıklı bir bağ kurabilmek için teorik çerçeve ile birlikte pratik uygulamaların da göz önünde bulundurulmasını gerektirir.Dersim'deki Alevi din adamları üç ana grupta toplanır: rehber, pir ve mürşit. Rehber, pirin bir derece altındadır ve "yol önderi" anlamına gelir. Pir, rehberden bir derece yukarıda olan yaşlı bir kişidir. Mürşit ise din adamları içinde en üst düzeyde olan kişidir.
Malatyalı Pir Ali Bali'ye göre, Dersim Alevileri arasında dört grup din adamı vardır; bu gruplara ek olarak "Post Anası" da bulunmaktadır. Post Anası, pir, rehber veya mürşit ailesinden olmayabilir, ancak cemde gözetleyici ve destur veren bir role sahiptir.Pratikte pir ile rehber arasındaki hiyerarşi genellikle ortadan kalkmıştır, her iki grup da eşit bir pozisyona sahiptir. Dersim'de herkesin bir pir ve rehberi olması gerektiği vurgulanmaktadır.Dini hiyerarşideki yerine bakılmaksızın, herkesin bir pir ve rehberi bulunmaktadır. Aşiretlere özgü olarak, herkesin bir piri vardır ve bu durum genellikle karmaşıktır.
Pir Ne demek ?
''pir''in sözlük anlamı yaşlı kişidir. Kırmanccada (Zazaca) ''pir'' yerine ''bava'' sözcüğü de kullanılmaktadır. Ornek: Bava Hesen, Bava Ali, Bava Baki! vs. Kürt Aleviler arasında, ''pir," '' bava'' dan daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Özellikle tamlamada '' bava'' sözcüğüne pek rastlanmaz. Diyelim ki sesleniş ve dualarda '' Bavaye Ulu Diwani," ''Bavaye Homete'' denmez. Bu halde ''pir'' terimi kullanılır. '' Pire mi," ''Pire Ulu Diwani," ''Pire Homete'' vs.
Dersim Alevileri arasında ibadet ve gelenekler büyük önem taşır. Rehberler genellikle Kureşan aşiretine mensuptur, ancak diğer aşiretlerden de pir ve rehberler bulunmaktadır.Dersim'de gerçek ocak niteliğindeki ocakların sayısı sınırlıdır, ancak Kureş ve Bamasur ocakları dış müdahale ile oluşturulan diğer ocakları yetkilendirebilir. Ayrıca, ermiş kişiler tarafından vekaleten yetkilendirilen ailelere "tikme" denir.Pirlik, rehberlik ve mürşitlik görevleri, sadece belirli aşiret veya aile mensupları arasında bölüşülmez; bu görevleri yerine getirecek kişiler belirli bir eğitim almalıdır. Ancak, bu görevi yerine getirmeyen aile mensupları da din adamları veya kutsal kişilik özelliklerini koruyabilir.Sonuç olarak, Dersim Aleviliği karmaşık bir yapıya sahiptir ve her aşiret veya aile kendi din adamlarını belirler.
Dersim Alevileri ve Kadınların Toplumsal Rolü
Dersim Alevileri kültüründe, din adamlarının eşleri kocaları gibi kutsal kabul edilir ve saygı görürler. Pir, rehber veya mürşidin eşi, kutsal bir aileden gelip gelmemesi önemli değildir; evlenirse, kocasının kutsal özelliklerini paylaşır. Ancak, din adamı soyundan olmayan biriyle evlenen kadınlar genellikle "ana" olarak kabul edilmezler. Ancak, özel durumlarda kadınlar, ailesinden kimse kalmamışsa veya din adamlığı görevini üstlenecek birisi yoksa analık görevini üstlenebilirler.Kadınlar, erkek din adamları gibi büyük saygı görürler; talipler genellikle onların elini öperler. Saygı ve el öpme sadece din adamlarıyla sınırlı değildir, aynı zamanda piri, rehberi veya mürşidi kim olursa olsun, herkes din adamına saygı gösterir.
"Ana" kelimesinin kökeniyle ilgili farklı görüşler bulunsa da, Kürt Alevileri için bu kelimenin tanrıça "Anahita" ile bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Aleviler, Hz. Muhammed'in kızı Fatma'ya büyük bir saygı duyarlar ve ona "Ana Fatma" veya "Ana Fatma Sipiye/Sipi" derler.
Alevi toplumunda genel olarak kadınlar, dini veya dini olmayan diğer toplumsal görevleri yerine getirmekle sorumludur. Ancak, bu, kadınların aynı işi yapamayacağı anlamına gelmez. Uygun bilgi ve beceriye sahip kadınlar, sosyal sorunları çözmek için görev alabilirler. Ancak, dinle ilgili görevleri yerine getirecek bir kadının genellikle "ana" olarak kabul edilmesi beklenir.Dersim ve çevresinde, özellikle 1938 katliamı sırasında, erkek din adamlarının görevlerini yerine getirecek kimselerin olmaması durumunda kadınlar bu görevleri üstlendi. Bu durum, Alevilik felsefesinde kadına verilen önemin bir yansımasıdır.
Alevi İnancında Din Adamı-Talip İlişkisi ve Çıralık Geleneği
Din adamı ve talip ilişkileri, Alevi inancında kutsal bir bağ olarak kabul edilir. Her bireyin bir rehber, pir veya mürşide sahip olması gerektiği vurgulanır. Bu kişilerin hangi görevi üstlendikleri teorik olarak belirlenmiştir: rehber yol öğreten ve yetiştiren, pir karar veren ve yöneten, mürşit ise denetleyen bir rol üstlenir.Din adamlarının görevleri sadece bu dünyayla sınırlı değildir; öteki dünyada da talip için rehberlik etme sorumluluğu taşırlar. Örneğin, pirin sefaat vermesiyle talip, öteki dünyada Sırat Köprüsü'nden geçebilir.Her rehber, pir ve mürşidin soyunda sır ve keramet sahibi bir evliyanın bulunduğuna inanılır. Bu kişi "wayir" olarak adlandırılır ve sır ve keramet sahibi olarak kabul edilir. Bu evliya, ölümsüz olup gerektiğinde gözükebilir.
Talip, rehberine, pirine ve mürşidine saygı göstermekle yükümlüdür. Ayrıca, çıralık verme gibi ekonomik katkılarda bulunarak din adamının dini hizmetleri yerine getirebilmesine destek olur. Bu katkılara "çıralık" adı verilir ve çıralık verme töreni, aile bireylerinin pir, rehber veya mürşidin karşısında dizilerek gerçekleşir.Çıralık verme anında din adamı, Gulbang adlı bir dua okur. Gulbang, farklı çeşitleri bulunan bir duadır ve din adamı tarafından seçilen bir versiyon okunur. Bazı din adamları bu duaları bilmeyebilir, ancak bu onların talibi ziyaret etmelerine engel teşkil etmez. Çünkü önemli olan dua şekli değil, niyetin samimiyetidir.Bu dini ritüeller, Alevi inancında sosyal bir etkileşim ve dayanışmanın bir parçasıdır. Din adamları tarafından gerçekleştirilen ziyaretler, dinsel konuların yanı sıra diğer geniş konuları da kapsar ve toplumun bir araya gelmesine vesile olur.
Gulbang Örneği;
Ya Pire Uli Diwani
Es ta
Ju ya
Ti ya
Kerem Kani ya
Qome ma to re usto ra çengeldarlye
Riza u mineta ma qewul ke
Ma xatiıre Ebli Momini
Xatire Ehli Heqi sane
Ma sitar ke
Ma midar ke
bexudar ke
Yaxe ma ra zalimin zulimî dest mede
Pasna dismeni pey ve meke
ver ve yar ke
Ma qetarê des û Di imamû ra mevisne
Sefate Ana Fatma ra morim meke
Duya ma qewul, oxire ma rakerde ke
AMİN!
Türkçesi:
Ya Ulu Divan Piıri
Varsın
Birsin
Sensin
Kerem Çeşmesisin
Halkımız dara kalkmış senin için
Rica ve dualarımıızı kabul eyle
Bizi müminlerin
Ehli Hak 'ın hatırına bağışla
Koru bizi
Bizi gizleyip sakla
Mutlu kıl
Yakamızı zalime ve zulme kaptırma
Düşmanın sırtını dönük kıl bize
Yönümüzü dosta çevir
12 İmamların katarından ayırma bizi
Ana Fatma'nın şefaatinden mahrum kılma
Duamızı kabul, yolumuzu açık eyle
Amin!
Alevi İbadetinde Köşe Taşı: Cemlerin Anlamı ve Çeşitleri
Alevi ibadetinde önemli bir yer tutan "Cem" ya da "Dem" adı verilen ibadet, Gimgim (Varto) yöresinde "cemaat" olarak da adlandırılırken, Adıyaman yöresinde ise "cem" ve "dem" sema olarak bilinir. Kırmancca (Zaca) ve Kurmanca'da da benzer şekillerde ifade edilen bu ibadet eylemi, Türkçede "Cem bağlamak" veya "Cem yapmak" olarak tanımlanır.Cemler, genellikle iki ana başlık altında sınıflandırılabilir. İlk olarak, özel bir anlam taşımayan ve herhangi bir özel güne ya da olaya bağlı olmayan cemler bulunmaktadır. Bu cemler, pir ve rehberlerin taliplerini belli aralıklarla ziyaret etmeleri sırasında gerçekleştirilir. Formalitenin düşük olduğu bu cemler, kolaylıkla yapılabilecek niteliktedir.
Diğer bir kategori ise özel anlam taşıyan ve belirli günler ya da olaylara atfedilen cemlerdir. Bu cemler, belirli kurallara daha fazla bağlı olup belli günlerde ve belirli nedenlere dayanarak gerçekleştirilir. İbadetin şekilsel olarak daha belirgin olduğu bu cemler, özel anlamlarıyla ayrışır.Alevi ibadetindeki cem geleneği, bu temel başlıklar altında çeşitlenirken, cemlerin farklı bölgelerde farklı adlarla anıldığı ve uygulandığı görülmektedir.
İranlı Yazar kitabında şunlar Yer alııyor;
Melekler Kültürüne bağlı tüm kolların müritleri, Cem adı verilen dini toplantılarda bir araya gelir. Bu toplantılara AyiCem veya Cemha da denilmektedir. Toplantılar, dini yazıların okunduğu kapalı mekanlarda gerçekleşir. Dini liderler, topluluğa hitap eder ve katılımcılar arasında toplumsal bağları güçlendirmek amacıyla el sıkışarak bir araya gelinir. Oturma düzeninde sosyal eşitlik esastır, herkese eşit muamele yapılır ve ayrıcalık tanınmaz.
Bu toplantılar, zulüm korkusu nedeniyle yabancılara kapalıdır ve gizlilik esastır. Ancak, bu gizlilik nedeniyle toplu seks ayinleri gibi hikayeler ortaya çıkabilir. Günümüzde, Yarsanilerin bazı kollarında kadınların Cemhane'ye yaklaşmasının 12 yaşından önce yasaklanmış olması, bu topluluğa yöneltilen suçlamalara karşı bir tepki olarak ortaya çıkmıştır.
Ancak, bu yasaklama, kadınların geleneksel olarak yüksek bir statüye sahip olduğu Kürt toplumunun değerleriyle çelişmektedir. Kadınların bu tür kısıtlamalara karşı tepkisi, geleneksel normlara aykırı olduğu düşünülen bu yasaklamaya karşı bir duruş sergilemektedir. Bu durum, Yarsanilerin toplumsal dinamiklerini anlamak ve değerlendirmek açısından önemlidir."
Cem Çeşitleri: Formalitesi Düşük ve Resmi Ritüeller Arasındaki Ayrım
Cemler, temelde iki ana kategoride sınıflandırılabilir: Özel bir anlam taşımayan, belirli bir güne ya da olaya atfedilmeyen cemler ve özel bir anlam içeren, belli günler veya olaylara bağlı cemler. İlk kategori, cem yapma yeteneğine sahip pir ve rehberlerin taliplerini belli aralıklarla ziyaret etmeleri sırasında gerçekleşen formalite düzeyi düşük cemleri içerir. Bu tür cemler, formalitenin en alt düzeyde olduğu ve kolaylıkla yapılabildiği etkinliklerdir. Diğer yandan, ikinci kategoriye ait cemler belirli günlerde ve belirli nedenlere dayalı olarak yapılan, daha fazla şekli kurala bağlı olan ritüelleri içerir. Cemlerin bu çeşitleri, özel anlamları ve belirli kuralları barındırarak daha resmi bir yapıya sahiptir."
Kürt Alevilerinde Cem Yapma Ritüeli ve Dervişlerin Özel Yetenekleri
Dersim'de cem yapabilmek için genellikle rehber, pir ya da mürşit soyundan olmak gerektiği kabul edilir. Ancak, bu özelliklere sahip olan her rehber, pir veya mürşit cem yapamaz; bu işi genellikle sayıları az olan rehber ve pirler yapabilir. Aleviler arasında konuşulan Kürtçenin her iki lehçesinde de bu tür kişilere "Derweş" denir. Cem yapma eylemi, Kürtçedeki bir terimle "Dewreş Kewtene" olarak adlandırılır. "Derweş (Dewreş) kewto" ifadesiyle dervişin cem yaptığı, yoğun bir şekilde odaklandığı veya kendinden geçtiği ifade edilir.
Cem yapma genellikle erkeklerin görevi gibi algılansa da, kadınlar da bu ritüeli gerçekleştirebilirler. Örneğin, Dersimli Rayver Sey Bertal'ın karısı Ana Gulsime'nin etkileyici bir cem bağlamada yetenekli olduğu belirtilir.
Cem yapmak, teorik olarak normal bir rehberin vasıflarının ötesinde özel yetenekleri gerektirir. Cem yapan kişi, evliyalarla iletişim kurabilen, sıradan bir insanın göremediği şeyleri görebilen, keramet sahibi olarak kabul edilir. Ayrıca, doğaüstü yeteneklerini sergileyebilmeli ve toplum içinde imtihanı geçebilmelidir. Ateşle imtihan, bu yetenekleri göstermenin etkili bir yoludur. Cem bağlayan kişi sık sık ateşle ilişkilendirilir; ateş parçasını eline alabilir, ağzına koyabilir, ateşte bekletilmiş bir demiri yalayabilir veya ocakta kaynamakta olan yemeğe elini koyup karıştırabilir.
Ancak, cem bağlama eylemi her zaman ateşle imtihan içermeyebilir ve bu işi yapmayan veya yapamayan din adamları da olabilir.Cem yapma konusunda Kürt Aleviler, Türk Aleviler ve Bektaşiler arasında önemli farklar bulunmaktadır. Deyiş söylemek, dinsel nitelikte bir sohbet toplantısıdır, ancak cem değildir. Bazı ailelerde, dervişlerin cem yapma ve beyit söyleme konularında farklı uygulamalara sahip olabileceği görülmektedir.